„Obecna rewolucja w Å›rodkach spoÅ‚ecznego przekazu pociÄ…ga za sobÄ… fundamentalne przeksztaÅ‚cenie elementów, za pomocÄ… których ludzie pojmujÄ… Å›wiat wokóÅ‚ siebie oraz sprawdzajÄ… i wyrażajÄ… to, co pojmujÄ…. Nieustanna dostÄ™pność obrazów, idei i ich szybki przekaz nawet z kontynentu na kontynent majÄ… głębokie konsekwencje, zarówno pozytywne jak i negatywne, dla psychologicznego, moralnego i spoÅ‚ecznego rozwoju osób, struktur i funkcjonowania spoÅ‚eczeÅ„stw, komunikacji miÄ™dzykulturowej i postrzegania oraz przekazywania wartoÅ›ci, Å›wiatopoglÄ…dów, ideologii i wierzeÅ„ religijnych”.1
Prawda tych sÅ‚ów staÅ‚a siÄ™ jeszcze jaÅ›niejsza w ciÄ…gu ostatniego dziesiÄ™ciolecia. Nie wymaga dziÅ› wielkiego wysiÅ‚ku wyobraźni myÅ›lenie o ziemi jako o połączonym wzajemnie ze sobÄ… globie, tÄ™tniÄ…cym elektronicznym przekazem – rozdyskutowanej planecie, zanurzonej w opatrznoÅ›ciowej ciszy przestrzeni kosmicznej. Rodzi siÄ™ etyczne pytanie, czy przyczynia siÄ™ to do autentycznego rozwoju ludzkiego, wspierania jednostek i ludów w byciu wiernym swemu transcendentnemu przeznaczeniu.
Naturalnie, w wielu wypadkach odpowiedź jest twierdzÄ…ca. Nowe media sÄ… potężnymi narzÄ™dziami edukacji i kulturowego bogactwa, dziaÅ‚alnoÅ›ci handlowej i uczestnictwa w polityce, dialogu miÄ™dzykulturowego i wzajemnego zrozumienia, a także, jak podkreÅ›lamy w dokumencie towarzyszÄ…cym niniejszemu.2, mogÄ… sÅ‚użyć sprawie religii. Jest również druga strona tej monety. Åšrodki przekazu, które mogÄ… być wykorzystane dla dobra osób i wspólnot, mogÄ… być jednoczeÅ›nie narzÄ™dziem wyzysku, manipulacji, dominacji i niszczenia.
Internet jest najnowszym i pod wieloma wzglÄ™dami najpotężniejszym z caÅ‚ego szeregu mediów – telegrafu, telefonu, radia, telewizji – które w czasie ostatniego póÅ‚tora wieku wielu ludziom stopniowo ograniczaÅ‚y czas i przestrzeÅ„, bÄ™dÄ…ce przeszkodami w komunikacji. Niesie to olbrzymie konsekwencje dla jednostek, narodów i Å›wiata.
W dokumencie tym pragniemy przedstawić katolickÄ… wizjÄ™ Internetu, jako punktu wyjÅ›cia dialogu KoÅ›cioÅ‚a z innymi grupami spoÅ‚eczeÅ„stwa, zwÅ‚aszcza religijnymi, dotyczÄ…cego rozwoju i wykorzystania tego wspaniaÅ‚ego narzÄ™dzia technologii. Internet obecnie ma wiele dobrych zastosowaÅ„, a zanosi siÄ™, że bÄ™dzie ich jeszcze wiÄ™cej, sporo jednak szkody może wyrzÄ…dzić jego niewÅ‚aÅ›ciwe wykorzystanie. Czy efektem bÄ™dzie dobro czy zÅ‚o, jest w dużym stopniu kwestiÄ… wyboru, do dokonania którego KoÅ›cióÅ‚ wnosi dwa bardzo ważne elementy: zaangażowanie na rzecz godnoÅ›ci osoby ludzkiej i dÅ‚ugÄ… tradycjÄ™ mÄ…droÅ›ci moralnej.3
Tak jak w przypadku innych mediów, osoba i wspólnota sÄ… kluczowe w etycznej ocenie Internetu. W odniesieniu do przekazywanego przesÅ‚ania, procesu przekazu oraz struktur i zagadnieÅ„ systemowych przekazu, „podstawowy problem etyczny jest nastÄ™pujÄ…cy: osoba ludzka i spoÅ‚eczność sÄ… celem i miarÄ… stosowania Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu; komunikacja powinna przebiegać od osoby do osoby i sÅ‚użyć integralnemu rozwojowi osób”.4
Dobro wspólne – „suma warunków życia spoÅ‚ecznego, jakie bÄ…dź zrzeszeniom, bÄ…dź poszczególnym czÅ‚onkom spoÅ‚eczeÅ„stwa pozwalajÄ… osiÄ…gać peÅ‚niej i Å‚atwiej wÅ‚asnÄ… doskonaÅ‚ość”5 – jest drugÄ… podstawowÄ… zasadÄ… oceny etycznej Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu. Powinno siÄ™ jÄ… rozumieć inkluzywnie, jako caÅ‚ość tych wszystkich godziwych celów, do których zmierzajÄ… razem czÅ‚onkowie danej spoÅ‚ecznoÅ›ci i dla których wypeÅ‚niania i podtrzymywania ona istnieje. Dobro jednostek zależne jest od wspólnego dobra spoÅ‚ecznoÅ›ci.
CnotÄ… usposabiajÄ…cÄ… ludzi do chronienia i promowania dobra wspólnego jest solidarność. Nie jest ona „nieokreÅ›lonym wspóÅ‚czuciem czy powierzchownym rozrzewnieniem” wobec problemów innych ludzi, lecz „jest to mocna i trwaÅ‚a wola angażowania siÄ™ na rzecz dobra wspólnego, czyli dobra wszystkich i każdego, wszyscy bowiem jesteÅ›my naprawdÄ™ odpowiedzialni za wszystkich”.6 ZwÅ‚aszcza dzisiaj solidarność posiada wyraźny wymiar miÄ™dzynarodowy; wÅ‚aÅ›ciwe i konieczne jest wiÄ™c mówić o niej i pracować na jej rzecz – miÄ™dzynarodowego dobra wspólnego.
MiÄ™dzynarodowe dobro wspólne, cnota solidarnoÅ›ci, rewolucja w Å›rodkach przekazu i technologii informatycznej oraz Internet majÄ… swe odniesienie do procesu globalizacji.
W dużym stopniu nowa technologia napÄ™dza i wspiera globalizacjÄ™, tworzÄ…c sytuacjÄ™, w której „granice paÅ„stw nie krÄ™pujÄ… już handlu i wymiany informacji”.7 PociÄ…ga to za sobÄ… niezwykle ważne konsekwencje. Globalizacja może zwiÄ™kszać bogactwo i wspierać rozwój; przynosi korzyÅ›ci takie jak „wydajność i zwiÄ™kszona produkcja (...) wiÄ™ksza jedność miÄ™dzy narodami (...) lepsza sÅ‚użba na rzecz rodziny ludzkiej”.8 Jednak zyski, jak dotÄ…d, nie sÄ… dzielone równo. Pewne jednostki, przedsiÄ™wziÄ™cia handlowe i kraje niezmiernie siÄ™ wzbogaciÅ‚y, podczas gdy inne zostaÅ‚y w tyle. CaÅ‚e narody zostaÅ‚y niemal caÅ‚kowicie wykluczone z tego procesu, odmówiono im miejsca w Å›wiecie, nabierajÄ…cym teraz nowych ksztaÅ‚tów. „Globalizacja, która spowodowaÅ‚a głębokie przemiany w systemach gospodarczych, tworzÄ…c niespodziewane możliwoÅ›ci wzrostu, zarazem też sprawiÅ‚a, że wielu zostaÅ‚o zepchniÄ™tych na pobocze drogi; na skutek bezrobocia w krajach najwyżej rozwiniÄ™tych oraz nÄ™dzy w wielu krajach póÅ‚kuli poÅ‚udniowej nadal miliony ludzi nie mogÄ… korzystać z postÄ™pu i dobrobytu”.9
Nie jest oczywiste, że spoÅ‚eczeÅ„stwa, które wzięły udziaÅ‚ w procesie globalizacji, uczyniÅ‚y to na skutek wolnego i Å›wiadomego wyboru. Przeciwnie, „wielu ludzi, zwÅ‚aszcza z grup nieuprzywilejowanych, odbiera zachodzÄ…ce zmiany jako coÅ›, co zostaÅ‚o im narzucone, a nie jako proces, w którym mogliby czynnie uczestniczyć”.10
W wielu częściach Å›wiata globalizacja wyzwala nagÅ‚e i szerokie przemiany spoÅ‚eczne. Nie jest to proces jedynie ekonomiczny, ale kulturowy, z aspektami zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi. „ Ci, którzy podlegajÄ… jego oddziaÅ‚ywaniu, czÄ™sto postrzegajÄ… globalizacjÄ™ jako niszczycielskÄ… powódź, zagrażajÄ…cÄ… zasadom spoÅ‚ecznym, które zapewniaÅ‚y im bezpieczeÅ„stwo i fundamentom kultury, która nadawaÅ‚a kierunek ich życiu”.11
JednÄ… z poważnych konsekwencji znoszenia regulacji w ostatnich latach byÅ‚o przejÅ›cie wÅ‚adzy z paÅ„stw narodowych do miÄ™dzynarodowych korporacji. Ważne jest, by korporacje te zachÄ™cano i pomagano im w wykorzystywaniu wÅ‚adzy dla dobra ludzkoÅ›ci; to zaÅ› wskazuje na potrzebÄ™ wiÄ™kszej wymiany myÅ›li i dialogu miÄ™dzy nimi a zainteresowanymi ciaÅ‚ami, takimi jak KoÅ›cióÅ‚.
Wykorzystanie nowej technologii informatycznej i Internetu powinno być Å›wiadome i kierować siÄ™ zdecydowanym praktykowaniem solidarnoÅ›ci, w sÅ‚użbie dobra wspólnego, wewnÄ…trz narodów i miÄ™dzy nimi. Technologia ta może być Å›rodkiem do rozwiÄ…zywania problemów ludzkich, wspierania integralnego rozwoju osoby, tworzenia Å›wiata rzÄ…dzÄ…cego siÄ™ sprawiedliwoÅ›ciÄ…, pokojem i miÅ‚oÅ›ciÄ…. Obecnie media posiadajÄ… wiÄ™kszÄ… zdolność uczynienia każdej osoby w dowolnej części Å›wiata „partnerem w interesach rasy ludzkiej”12 niż ponad trzydzieÅ›ci lat temu, gdy zaznaczaÅ‚a to Instrukcja duszpasterska na temat Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu, Communio et progressio.
Jest to oszaÅ‚amiajÄ…ca wizja. Internet może pomóc w jej realizacji – w odniesieniu do jednostek, grup, narodów i caÅ‚ej rasy ludzkiej – tylko, gdy wykorzystywany jest w Å›wietle jasnych i zdrowych zasad etycznych, zwÅ‚aszcza cnoty solidarnoÅ›ci. Realizacja tego bÄ™dzie korzystna dla wszystkich, ponieważ „dzisiaj uÅ›wiadamiamy to sobie lepiej niż w przeszÅ‚oÅ›ci: nie możemy zaznawać szczęścia i pokoju jedni bez drugich, a tym bardziej jedni przeciw drugim”.13 BÄ™dzie to wyrazem duchowoÅ›ci wspólnoty, która implikuje „zdolność dostrzegania w drugim czÅ‚owieku przede wszystkim tego, co jest w nim pozytywne, a co należy przyjąć i cenić jako dar Boży”, a także „umiejÄ™tność «czynienia miejsca» bratu, wzajemnego «noszenia brzemion» (por. Ga 6, 2) i odrzucania pokus egoizmu, które nieustannie nam zagrażajÄ…”.14
Rozpowszechnienie siÄ™ Internetu podnosi także pewne kwestie etyczne w sprawach takich jak prywatność, bezpieczeÅ„stwo i poufność danych, prawa autorskie i prawo do wÅ‚asnoÅ›ci intelektualnej, pornografia, witryny nienawiÅ›ci, rozpowszechnianie plotek i niszczenie czyjejÅ› dobrej sÅ‚awy pod pozorem przekazywania wiadomoÅ›ci, a także wiele innych. Niektóre z nich omówimy pokrótce poniżej, uznajÄ…c jednoczeÅ›nie, że wymagajÄ… one dÅ‚uższej analizy i dyskusji z udziaÅ‚em wszystkich zainteresowanych stron. Zasadniczo jednak nie postrzegamy Internetu jako wyłącznie źródÅ‚a problemów, widzimy go jako źródÅ‚o korzyÅ›ci dla rasy ludzkiej. MogÄ… one jednak zostać zrealizowane w peÅ‚ni tylko wtedy, gdy zostanÄ… rozwiÄ…zane problemy.
Internet posiada pewne uderzajÄ…ce cechy. Jest natychmiastowy, bezpoÅ›redni, ma Å›wiatowy zasiÄ™g, jest zdecentralizowany, interaktywny, nieskoÅ„czenie rozszerzalny co do treÅ›ci i oddźwiÄ™ku, Å‚atwo dostosowujÄ…cy siÄ™ i adaptujÄ…cy w znacznym stopniu. Jest egalitarny, to znaczy – każdy majÄ…cy odpowiedni sprzÄ™t i umiarkowane umiejÄ™tnoÅ›ci techniczne może być aktywnie obecny w cyberprzestrzeni, ogÅ‚aszać swoje przesÅ‚anie Å›wiatu i domagać siÄ™ uwagi. Pozwala jednostkom bawić siÄ™ anonimowoÅ›ciÄ…, odgrywać różne role i fantazjować, a także wchodzić we wspólnotÄ™ z innymi i dzielić siÄ™ z nimi. WedÅ‚ug gustów użytkowników, pozwala zarówno na aktywny udziaÅ‚, jak i bierne bycie wchÅ‚anianym przez „pozbawiony zewnÄ™trznych odniesieÅ„ Å›wiat, poddajÄ…c siÄ™ bodźcom o niemal narkotycznym oddziaÅ‚ywaniu”.15 Może być wykorzystany dla przeÅ‚amania izolacji jednostek i grup lub do jej pogłębienia.
PodÅ‚oże technologiczne leżąca u podstaw Internetu ma istotne znaczenie dla jego aspektów etycznych. Ludzie jak dotÄ…d korzystali z niego zgodnie ze sposobem, w jaki zostaÅ‚ zaprojektowany; konstruowano go tak, by byÅ‚ odpowiedni do tego rodzaju zastosowaÅ„. Ten 'nowy' system siÄ™ga swÄ… historiÄ… do okresu zimnej wojny – lat sześćdziesiÄ…tych XX wieku, gdy miaÅ‚ udaremnić atak nuklearny, tworzÄ…c zdecentralizowanÄ… sieć komputerów przechowujÄ…cych ważne dane. Decentralizacja byÅ‚a kluczem schematu, ponieważ w ten sposób, jak argumentowano, utrata jednego lub nawet wielu komputerów nie oznaczaÅ‚aby zniszczenia danych.
Idealistyczna wizja wolnej wymiany informacji i myÅ›li odgrywaÅ‚a godnÄ… pochwaÅ‚y rolÄ™ w rozwoju Internetu. Zdecentralizowana konfiguracja i schemat sieci WWW koÅ„ca lat 80-tych XX wieku staÅ‚y siÄ™ również dobrym Å›rodowiskiem dla postawy sprzeciwiajÄ…cej siÄ™ wszystkiemu, co miaÅ‚o posmak uprawnionej regulacji w stosunku do odpowiedzialnoÅ›ci publicznej. ZrodziÅ‚ siÄ™ w ten sposób przesadny indywidualizm w odniesieniu do Internetu. Mówiono, że jest to nowe królestwo, cudowny kraj cyberprzestrzeni, gdzie dozwolony jest każdy rodzaj wyrazu, a prawem jest caÅ‚kowita wolność czynienia tego, co siÄ™ komu podoba. To oczywiÅ›cie znaczyÅ‚o, że jedynÄ… spoÅ‚ecznoÅ›ciÄ…, której prawa i interesy byÅ‚yby rzeczywiÅ›cie uznawane w cyberprzestrzeni byÅ‚aby spoÅ‚eczność radykalnych libertarian (libertarians). Ten sposób myÅ›lenia nadal ma duże wpÅ‚ywy w niektórych krÄ™gach, wspierane znanymi libertariaÅ„skimi argumentami, których używa siÄ™ także dla obrony pornografii i przemocy we wszystkich mediach.16
Choć radykalni indywidualiÅ›ci i przedsiÄ™biorcy sÄ… oczywiÅ›cie dwoma bardzo odmiennymi grupami, istnieje jednak zbieżność interesów miÄ™dzy tymi, którzy pragnÄ…, by Internet byÅ‚ miejscem niemal dowolnego rodzaju ekspresji, niezależnie jak podÅ‚ej i destrukcyjnej oraz tymi, którzy chcÄ…, by byÅ‚ noÅ›nikiem nieograniczonej dziaÅ‚alnoÅ›ci handlowej wedÅ‚ug modelu neoliberalnego, który „uznaje zysk i prawa rynku za jedyne parametry, ku szkodzie godnoÅ›ci jednostek i narodów i należnego im szacunku”.17
Eksplozja technologii informatycznej wielokrotnie zwiÄ™kszyÅ‚a zdolnoÅ›ci komunikacyjne niektórych uprzywilejowanych jednostek i grup. Internet może sÅ‚użyć ludziom w odpowiedzialnym korzystaniu z wolnoÅ›ci i demokracji, rozszerzać zakres dostÄ™pnych wyborów w różnych sferach życia, rozszerzać horyzonty edukacyjne i kulturowe, znosić podziaÅ‚y, promować rozwój ludzi na różne sposoby. „Swobodny przepÅ‚yw obrazów i sÅ‚ów w skali caÅ‚ego Å›wiata przeksztaÅ‚ca nie tylko relacje miÄ™dzy narodami na pÅ‚aszczyźnie politycznej i ekonomicznej, ale także samo rozumienie Å›wiata. Zjawisko to otwiera wielorakie możliwoÅ›ci, dawniej niewyobrażalne”.18 Dialog miÄ™dzykulturowy oparty na wspólnie uznawanych wartoÅ›ciach, zakorzenionych w naturze osoby, umożliwiany przez Internet i inne Å›rodki spoÅ‚ecznego przekazu może być „szczególnie skutecznym narzÄ™dziem budowania cywilizacji miÅ‚oÅ›ci”.19
To jednak nie wszystko. „Paradoksalnie jednak te same czynniki, które mogÄ… prowadzić do lepszego porozumienia, mogÄ… też pogłębiać egocentryzm i wyobcowanie”.20 Internet może jednoczyć ludzi, może także ich dzielić, zarówno jako jednostki, jak i wzajemnie nieufne grupy, rozdzielone ideologiÄ…, politykÄ…, wÅ‚asnoÅ›ciÄ…, rasÄ… lub grupÄ… etnicznÄ…, różnicami miÄ™dzypokoleniowymi, a nawet religiÄ…. Już wykorzystuje siÄ™ go w agresywny sposób, niemalże jako broÅ„ i mówi siÄ™ o niebezpieczeÅ„stwie „cyberterroryzmu”. ByÅ‚oby bolesnÄ… ironiÄ…, gdyby to narzÄ™dzie komunikacji, majÄ…ce tak olbrzymi potencjaÅ‚ zbliżania do siebie ludzi, powróciÅ‚o do swych zimnowojennych poczÄ…tków i staÅ‚o siÄ™ arenÄ… konfliktu miÄ™dzynarodowego.
Pewna ilość problemów odnoÅ›nie do Internetu implikowana jest już tym, co powiedzieliÅ›my do tej pory.
Jeden z najważniejszych wiąże siÄ™ z tak zwanÄ… „cyfrowÄ… przepaÅ›ciÄ…” – formÄ… dyskryminacji, oddzielajÄ…cej bogatych od biednych, zarówno wewnÄ…trz narodów, jak i miÄ™dzy nimi, wedÅ‚ug kryterium dostÄ™pu lub też jego braku do nowej technologii informatycznej. W tym sensie jest to nowsza wersja dawnej przepaÅ›ci miÄ™dzy „bogatymi w informacjÄ™” a „informacyjnie biednymi”.
Wyrażenie „przepaść cyfrowa” podkreÅ›la, że jednostki, grupy i narody muszÄ… mieć dostÄ™p do nowej technologii, aby mieć udziaÅ‚ w obiecanych dobrodziejstwach globalizacji i rozwoju, a nie pozostawać coraz bardziej w tyle. Powinno być normÄ…, „by przepaść miÄ™dzy wyposażonymi w nowe Å›rodki informacji i wyrazu oraz tymi, którzy nie majÄ… do nich dostÄ™pu (...) nie stawaÅ‚a siÄ™ kolejnym trudnym do wykrycia źródÅ‚em nierównoÅ›ci i dyskryminacji”.21 Trzeba uczynić Internet dostÄ™pnym dla mniej uprzywilejowanych grup, czy to bezpoÅ›rednio, czy przynajmniej łączÄ…c go z taÅ„szymi mediami tradycyjnymi. CyberprzestrzeÅ„ powinna być źródÅ‚em wszechstronnej informacji i usÅ‚ug dostÄ™pnych bezpÅ‚atnie dla wszystkich i w wielu jÄ™zykach. Instytucje publiczne powinny być odpowiedzialne za tworzenie i utrzymywanie witryn tego rodzaju.
W czasie, gdy nowa ekonomia globalna nabiera ksztaÅ‚tów, KoÅ›cióÅ‚ troszczy siÄ™, by „zwyciÄ™zcÄ… w tym procesie byÅ‚a caÅ‚a ludzkość, a nie tylko bogata elita kontrolujÄ…ca naukÄ™, technikÄ™, Å›rodki łącznoÅ›ci i zasoby planety”; innymi sÅ‚owy, KoÅ›cióÅ‚ pragnie „nadać globalizacji taki ksztaÅ‚t, aby sÅ‚użyÅ‚a ona caÅ‚emu czÅ‚owiekowi i wszystkim ludziom”.22
W zwiÄ…zku z tym należy mieć Å›wiadomość, że przyczyny i skutki tej przepaÅ›ci nie sÄ… jedynie ekonomiczne, ale także techniczne, socjologiczne i kulturowe. PrzykÅ‚adowo, kolejna internetowa „przepaść” dziaÅ‚a na niekorzyść kobiet – i jÄ… także należy zniwelować.
JesteÅ›my zaniepokojeni wymiarem kulturowym zachodzÄ…cych przemian. W tym samym czasie, gdy rozwijajÄ… siÄ™ potężne narzÄ™dzia globalizacji, nowa technologia informatyczna i Internet przekazujÄ… zbiory wartoÅ›ci kulturowych – sposoby myÅ›lenia o relacjach spoÅ‚ecznych, rodzinie, religii, kondycji ludzkiej – których nowatorskość i spektakularność mogÄ… podważyć i przytÅ‚oczyć kultury tradycyjne.
Dialog miÄ™dzykulturowy i [wzajemne] wzbogacanie siÄ™ sÄ… oczywiÅ›cie wielce pożądane. Istotnie, „dialog miÄ™dzy kulturami jawi siÄ™ dzisiaj jako szczególnie potrzebny, jeÅ›li weźmiemy pod uwagÄ™ wpÅ‚yw nowych technik spoÅ‚ecznego przekazu na życie jednostek i narodów”.23 Musi być to jednak droga dwukierunkowa. Kultury majÄ… wiele sobie nawzajem do zaoferowania i narzucanie Å›wiatopoglÄ…du, wartoÅ›ci, a nawet jÄ™zyka jednej kultury drugiej nie jest dialogiem, lecz imperializmem kulturowym.
Dominacja jest szczególnie poważnym problemem, gdy kultura dominujÄ…ca niesie ze sobÄ… faÅ‚szywe wartoÅ›ci, wrogie prawdziwemu dobru jednostek i grup. Obecnie stanie rzeczy Internet, obok innych Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu, niesie przesÅ‚anie obciążone wartoÅ›ciami zachodniej kultury Å›wieckiej ludziom i spoÅ‚eczeÅ„stwom w wielu przypadkach nieprzygotowanym na ocenienie go i poradzenie sobie z nim. Skutkiem tego sÄ… poważne problemy – na przykÅ‚ad w odniesieniu do małżeÅ„stwa i życia rodzinnego, które doÅ›wiadczajÄ… „ rozlegÅ‚ego i głębokiego kryzysu”24 w wielu częściach Å›wiata.
W tych okolicznoÅ›ciach nakazem jest wrażliwość kulturowa i szacunek dla wartoÅ›ci oraz przekonaÅ„ innych ludzi. Dialog miÄ™dzykulturowy, który daje „gwarancjÄ™ zachowania specyfiki kultur, jako historycznego i twórczego wyrazu głębszej jednoÅ›ci rodziny ludzkiej oraz (...) podtrzymuje zrozumienie i wspólnotÄ™ miÄ™dzy nimi”25 jest potrzebny, by budować i utrzymywać poczucie miÄ™dzynarodowej solidarnoÅ›ci.
Kwestia wolności wyrazu w Internecie jest podobnie złożona i rodzi kolejne problemy.
Zdecydowanie popieramy wolność wyboru i wolnÄ… wymianÄ™ myÅ›li. Wolność poszukiwania i poznawania prawdy jest fundamentalnym prawem czÅ‚owieka,26 a wolność wyrazu jest kamieniem wÄ™gielnym demokracji. „CzÅ‚owiek, zachowawszy porzÄ…dek moralny i wzglÄ…d na powszechny pożytek, ma prawo swobodnie szukać prawdy i opinie swojÄ… gÅ‚osić i rozpowszechniać (...), zgodnie z prawdÄ… powinien być informowany o wydarzeniach publicznych”.27 Opinia publiczna – „zasadniczy wyraz ludzkiej natury zorganizowanej w spoÅ‚eczeÅ„stwo” -bezwzglÄ™dnie wymaga „wolnoÅ›ci wyrazu myÅ›li i postaw”.28
W Å›wietle wymogów dobra wspólnego, wyrażamy ubolewanie nad zachowaniem wÅ‚adz publicznych, próbujÄ…cych blokować dostÄ™p do informacji – w Internecie czy w innych Å›rodkach spoÅ‚ecznego przekazu – ponieważ uznajÄ… je za zagrażajÄ…ce sobie lub kÅ‚opotliwe, starajÄ…cych siÄ™ manipulować odbiorcami za pomocÄ… propagandy i dezinformacji, czy też powstrzymywać uprawnionÄ… wolność wyrazu i przekonaÅ„. Reżimy autorytarne sÄ… pod tym wzglÄ™dem zdecydowanie najgorszymi przestÄ™pcami; problem istnieje także w demokracjach liberalnych, w których dostÄ™p do mediów w celu wyrażenia opinii politycznych zależy czÄ™sto od bogactwa, a politycy i ich doradcy gwaÅ‚cÄ… prawdÄ™ i uczciwość, faÅ‚szywie przedstawiajÄ…c oponentów i sprowadzajÄ…c ich kwestie do nieistotnych wymiarów.
W nowym Å›rodowisku dziennikarstwo doÅ›wiadcza głębokich przemian. Połączenie nowych technologii i globalizacji „poszerzyÅ‚o możliwoÅ›ci Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu, ale zwiÄ™kszyÅ‚o także ich podatność na presje ideologiczne i ekonomiczne”.29 Jest to prawdÄ… także w odniesieniu do dziennikarstwa.
Internet jest bardzo skutecznym narzÄ™dziem szybkiego przekazywania ludziom wiadomoÅ›ci i informacji. Jednakże konkurencja ekonomiczna i caÅ‚odobowa natura dziennikarstwa internetowego przyczyniajÄ… siÄ™ także do pogoni za sensacjÄ… i plotkami, do zlewania ze sobÄ… wiadomoÅ›ci, reklamy i rozrywki oraz do wyraźnego zaginiÄ™cia poważnego reportażu i komentarza. Uczciwe dziennikarstwo jest istotne dla wspólnego dobra narodów i spoÅ‚ecznoÅ›ci miÄ™dzynarodowej. Widoczne obecnie problemy w dziennikarstwie internetowym wymagajÄ… pilnej naprawy ze strony samych dziennikarzy.
Dla wielu jest problemem przytÅ‚aczajÄ…ca ilość informacji w Internecie i brak ich weryfikacji co do dokÅ‚adnoÅ›ci i zwiÄ…zku z tematem. JesteÅ›my również zaniepokojeni tym, czy ludzie nie zacznÄ… stosować możliwoÅ›ci technologicznych tego medium do dostosowywania informacji jedynie w tym celu, aby wznosić elektroniczne zapory przed nieznanymi sobie ideami. ByÅ‚oby to niezdrowym zjawiskiem w pluralistycznym Å›wiecie, w którym ludzie powinni wzrastać we wzajemnym zrozumieniu. Choć użytkownicy Internetu powinni umieć wybierać i być samozdyscyplinowani, nie powinni tego doprowadzać do skrajnego izolowania siÄ™ od innych. WpÅ‚yw tego medium na rozwój psychiczny i zdrowie również wymaga ciÄ…gÅ‚ego studium, biorÄ…cego pod uwagÄ™ możliwość, że dÅ‚ugotrwaÅ‚e zanurzenie w wirtualnym Å›wiecie cyberprzestrzeni może dla niektórych być szkodliwe. Choć jest wiele korzyÅ›ci z możliwoÅ›ci, które technologia daje ludziom, aby „ tworzyli zestawy informacji i usÅ‚ug przeznaczone wyłącznie dla nich samych”, pociÄ…ga to za sobÄ… „nieuniknione pytanie: czy w przyszÅ‚oÅ›ci spoÅ‚eczeÅ„stwo bÄ™dzie zbiorem wielu spoÅ‚ecznoÅ›ci zÅ‚ożonych z pojedynczych ludzi? (...) W takim Å›wiecie cóż stanie siÄ™ z solidarnoÅ›ciÄ…, co stanie siÄ™ z miÅ‚oÅ›ciÄ…?”30
Obok zagadnieÅ„ dotyczÄ…cych swobody wyrazu, prawdziwoÅ›ci i dokÅ‚adnoÅ›ci wiadomoÅ›ci oraz wymiany myÅ›li i informacji, istnieje także inny zbiór problemów, rodzÄ…cych siÄ™ z libertarianizmu. Ideologia radykalnego libertarianizmu jest i mylna, i szkodliwa – w tym także – dla uprawnionej wolnoÅ›ci wyrazu w sÅ‚użbie prawdy. Błąd ukryty jest w podkreÅ›laniu znaczenia wolnoÅ›ci „do tego stopnia, że czyni siÄ™ z niej absolut, który ma być źródÅ‚em wartoÅ›ci. (...) Wskutek tego zanikÅ‚ nieodzowny wymóg prawdy, ustÄ™pujÄ…c miejsca kryterium szczeroÅ›ci, autentycznoÅ›ci, 'zgody z samym sobÄ…'„31 W takim sposobie myÅ›lenia nie ma miejsca dla autentycznej wspólnoty, wspólnego dobra i solidarnoÅ›ci.
Jak ukazaliÅ›my, cnota solidarnoÅ›ci jest miarÄ… sÅ‚użby Internetu na rzecz dobra wspólnego. WÅ‚aÅ›nie dobro wspólne poddaje kontekst do rozważania problemu etycznego: „czy media sÄ… wykorzystywane w dobrym, czy w zÅ‚ym celu?”32
Wiele jednostek i grup dzieli wspóÅ‚odpowiedzialność w tej dziedzinie – na przykÅ‚ad ponadnarodowe korporacje, wspomniane powyżej. Wszyscy użytkownicy Internetu zobowiÄ…zani sÄ… wykorzystywać go w Å›wiadomy, zdyscyplinowany sposób, dla celów moralnie dobrych; rodzice powinni kierować wykorzystaniem go przez dzieci i nadzorować je.33 SzkoÅ‚y i inne instytucje wychowawcze oraz programy dla dzieci i dorosÅ‚ych powinny zapewniać ksztaÅ‚cenie w krytycznym wykorzystaniu Internetu jako część ogólnego wyksztaÅ‚cenia medialnego, nie jedynie ksztaÅ‚cenie umiejÄ™tnoÅ›ci technicznych – „alfabetyzmu komputerowego” i tym podobnych – ale ksztaÅ‚cenie zdolnoÅ›ci do Å›wiadomej, krytycznej oceny treÅ›ci. Osoby, których decyzje i dziaÅ‚ania przyczyniajÄ… siÄ™ do ksztaÅ‚towania struktury i treÅ›ci Internetu sÄ… szczególnie zobowiÄ…zane do praktykowania solidarnoÅ›ci w sÅ‚użbie dobra wspólnego.
Powinno siÄ™ unikać uprzedniej cenzury ze strony rzÄ…du; „cenzura (...) powinna być stosowana tylko jako caÅ‚kowita ostateczność”.34 Internet nie jest jednak bardziej niż inne media wyjÄ™ty spod rozsÄ…dnych praw sprzeciwiajÄ…cych siÄ™ rozpowszechnianiu nienawiÅ›ci, oszczerstw, oszustw, pornografii dzieciÄ™cej i pornografii w ogóle oraz innych przestÄ™pstw. Zachowanie kryminalne w innych kontekstach jest nim także w cyberprzestrzeni, a wÅ‚adze paÅ„stwowe majÄ… obowiÄ…zek i prawo egzekwować normy. MogÄ… być potrzebne także nowe regulacje prawne, dotyczÄ…ce szczególnych przestÄ™pstw „internetowych”, takich jak rozpowszechnianie wirusów komputerowych, kradzież danych osobistych zgromadzonych na dyskach twardych itp.
Pożądane sÄ… normy prawne w stosunku do Internetu, a zasadniczo najlepsze sÄ… reguÅ‚y wewnÄ™trzne branży. „RozwiÄ…zanie problemów biorÄ…cych siÄ™ z nieuregulowanej komercjalizacji i prywatyzacji nie leży w [gestii] paÅ„stwowej kontroli nad mediami, ale w wiÄ™kszej regulacji wedÅ‚ug kryteriów użytecznoÅ›ci publicznej i w wiÄ™kszej jawnoÅ›ci wobec spoÅ‚eczeÅ„stwa.”35 Branżowe kodeksy etyczne mogÄ… być tu użyteczne, pod warunkiem, że sÄ… formuÅ‚owane w poważnych zamiarach, uwzglÄ™dniajÄ… w procesie formuÅ‚owania i egzekwowania przedstawicieli szerokiego grona odbiorców oraz, obok zachÄ™t dla tych, którzy prowadzÄ… odpowiedzialny dialog, zawierajÄ… stosowne kary za wykroczenia, łącznie z cenzurÄ… publicznÄ….36 OkolicznoÅ›ci mogÄ… czasem wymagać interwencji paÅ„stwowej, na przykÅ‚ad poprzez ustanawianie medialnych ciaÅ‚ doradczych, reprezentujÄ…cych spektrum opinii publicznej.37
PrzekraczajÄ…cy granice ponadnarodowy charakter Internetu oraz jego rola w globalizacji wymagajÄ… miÄ™dzynarodowej wspóÅ‚pracy w ustanawianiu standardów i mechanizmów majÄ…cych wspierać i chronić miÄ™dzynarodowe dobro wspólne.36 W odniesieniu do technologii medialnej, podobnie jak w wielu innych przypadkach, „istnieje pilna potrzeba równouprawnienia na pÅ‚aszczyźnie miÄ™dzynarodowej”.39 Stanowcze dziaÅ‚anie w sektorze prywatnym i publicznym jest konieczne, by zmniejszać, a w koÅ„cu usunąć cyfrowÄ… przepaść.
Wiele trudnych kwestii zwiÄ…zanych z Internetem wymaga konsensusu miÄ™dzynarodowego: na przykÅ‚ad, jak zagwarantować prywatność szanujÄ…cych prawo jednostek i grup umożliwiajÄ…c jednoczeÅ›nie egzekwowanie prawa i Å›ledzenie kryminalistów i terrorystów przez siÅ‚y bezpieczeÅ„stwa; w jaki sposób chronić prawa autorskie i prawa do wÅ‚asnoÅ›ci intelektualnej, nie ograniczajÄ…c dostÄ™pu do materiaÅ‚ów bÄ™dÄ…cych wÅ‚asnoÅ›ciÄ… publicznÄ… i jak sposób zdefiniować samÄ… „wÅ‚asność publicznÄ…”; w jaki sposób powoÅ‚ać i utrzymywać szerokie internetowe bazy informacji, tak by byÅ‚y swobodnie dostÄ™pne dla wszystkich użytkowników Internetu w różnych jÄ™zykach; w jaki sposób chronić prawa kobiet w odniesieniu do dostÄ™pu do Internetu oraz innych aspektów technologii informatycznych. Pilnego rozwiÄ…zania wymaga problem, w odniesieniu do aspektów technicznych, edukacyjnych i kulturowych, w jaki sposób zmniejszać cyfrowÄ… przepaść miÄ™dzy bogatymi w informacjÄ™ oraz informacyjnie biednymi.
Istnieje dziÅ› „wzrastajÄ…ce poczucie solidarnoÅ›ci miÄ™dzynarodowej”, które zwÅ‚aszcza ONZ daje „unikalnÄ… sposobność przyczynienia siÄ™ do globalizacji solidarnoÅ›ci, sÅ‚użąc za miejsce spotkania paÅ„stw i spoÅ‚eczeÅ„stw oraz jako punkt styku różnych interesów i potrzeb. (...) Kooperacja miÄ™dzy agencjami miÄ™dzynarodowymi oraz organizacjami pozarzÄ…dowymi może pomóc zapewnić, by interes paÅ„stw – choć może uprawniony – oraz różnych tworzÄ…cych je grup, nie byÅ‚ przywoÅ‚ywany czy broniony kosztem interesów czy praw innych ludów, zwÅ‚aszcza tych mniej szczęśliwych”.40 W zwiÄ…zku z tym mamy nadziejÄ™, że Åšwiatowy Szczyt SpoÅ‚ecznoÅ›ci Informatycznej (WSIS), który ma mieć miejsce w 2003 r. przyczyni siÄ™ w pozytywny sposób do dyskusji nad tymi zagadnieniami.
Jak wskazaliÅ›my powyżej, dokument towarzyszÄ…cy niniejszemu, KoÅ›cióÅ‚ a Internet, mówi konkretnie o wykorzystaniu Internetu w KoÅ›ciele oraz roli Internetu w życiu KoÅ›cioÅ‚a. W tym miejscu pragniemy jedynie podkreÅ›lić, że KoÅ›cióÅ‚ katolicki, obok innych ciaÅ‚ religijnych, powinien być w widoczny i aktywny sposób obecny w Internecie i być partnerem w dialogu publicznym odnoszÄ…cym siÄ™ do jego rozwoju. „KoÅ›cióÅ‚ nie zakÅ‚ada, że bÄ™dzie dyktować decyzje i wybory, ale pragnie być pomocny, wskazujÄ…c kryteria etyczne i moralne, które zwiÄ…zane sÄ… z tym procesem – kryteria, które odnaleźć można zarówno w wartoÅ›ciach ludzkich, jak i chrzeÅ›cijaÅ„skich”.41
Internet może wnieść niezwykle cenny wkÅ‚ad w życie ludzkie. Może wspierać pomyÅ›lność i pokój, wzrost intelektualny i estetyczny, wzajemne zrozumienie miÄ™dzy ludami i narodami na skalÄ™ globalnÄ….
Może także pomóc ludziom w ich odwiecznym poszukiwaniu zrozumienia samych siebie. W każdej epoce, także naszej, ludzie zadajÄ… te same podstawowe pytania: „Kim jestem? SkÄ…d przychodzÄ™ i dokÄ…d zmierzam? Dlaczego istnieje zÅ‚o? Co czeka mnie po tym życiu?”42 KoÅ›cióÅ‚ nie może narzucać odpowiedzi, ale może – i musi – gÅ‚osić Å›wiatu prawdy, które sam otrzymaÅ‚. DziÅ›, tak jak zawsze, przedstawia tÄ™ jedynÄ… ostatecznie satysfakcjonujÄ…cÄ… odpowiedź na najgłębsze pytania życiowe – Jezusa Chrystusa, który „objawia w peÅ‚ni czÅ‚owieka samemu czÅ‚owiekowi i okazuje mu najwyższe jego powoÅ‚anie”.43 Jak dzisiejszy Å›wiat, tak i media, a w tym Internet, zostaÅ‚y wprowadzone przez Chrystusa, zalążkowo, ale prawdziwie, w granice królestwa Bożego i wprzÄ™gniÄ™te w sÅ‚użbÄ™ sÅ‚owu zbawienia. „Oczekiwanie jednak nowej ziemi nie powinno osÅ‚abiać, lecz ma raczej pobudzać zapobiegliwość, aby uprawiać tÄ™ ziemiÄ™, na której wzrasta owe ciaÅ‚o nowej rodziny ludzkiej, mogÄ…ce dać pewne wyobrażenie nowego Å›wiata.”44
Abp John Patrick Foley
PrzewodniczÄ…cy
Bp Pierfranco Pastore
Sekretarz
Watykan, 22 lutego 2002, Święto Katedry świętego Piotra.
1Papieska Rada ds. Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska Aetatis Novae na temat Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu w dwudziestÄ… rocznicÄ™ Communio et progressio, n. 4.
2Papieska Rada ds. Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, KoÅ›cióÅ‚ a Internet.
3Por. Papieska Rada ds. Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, Etyka w Åšrodkach SpoÅ‚ecznego Przekazu, n. 5.
4Ibid., n. 21.
5Sobór WatykaÅ„ski II, Gaudium et spes, n. 26; Por. Katechizm KoÅ›cioÅ‚a Katolickiego, n. 1906.
6Jan Paweł II, Sollicitudo rei socialis, n. 38.
7 Jan PaweÅ‚ II, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk SpoÅ‚ecznych, n. 2, 27.04.2001.
8 Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja Apostolska Ecclesia in America, n. 20.
9 Jan PaweÅ‚ II, Przemówienie do Korpusu Dyplomatycznego akredytowanego w Stolicy Apostolskiej, n. 3, 10.01.2000.
10 Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk SpoÅ‚ecznych, n. 2.
11Ibid., n. 3.
12Papieska Komisja ds. Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska na temat Å›rodków spoÅ‚ecznego przekazu, Communio et progressio, n. 19.
13Przemówienie do Korpusu Dyplomatycznego, n. 4.
14Jan Paweł II, List Apostolski Novo millennio ineunte, n. 43.
15Etyka w Środkach Społecznego Przekazu, n. 2.
16 Papieska Rada ds. Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, Pornografia i przemoc w Åšrodkach SpoÅ‚ecznego Przekazu: Odpowiedź duszpasterska, n. 20.
17Ecclesia in America, n. 56.
18 Orędzie na Obchody Światowego Dnia Pokoju 2001, n. 11.
19 Ibid., n. 16.
20Jan PaweÅ‚ II, OrÄ™dzie na 33. Åšwiatowy DzieÅ„ Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, n. 4, 24.01.1999.
21Jan PaweÅ‚ II, OrÄ™dzie na 31. Åšwiatowy DzieÅ„ Åšrodków SpoÅ‚ecznego Przekazu, 1997.
22 Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk SpoÅ‚ecznych, n. 5.
23Jan Paweł II, Orędzie na XXXIV Światowy Dzień Pokoju 2001, n. 11.
24 Novo millennio ineunte, n. 47.
25Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2001, n. 10.
26 Jan Paweł II, Centesimus annus, n. 47.
27Gaudium et spes, n. 59.
28Communio et progressio, nn. 25, 26.
29Jan PaweÅ‚ II, Przemówienie z okazji Jubileuszu Dziennikarzy, n. 2, 4.06.2000.
30Etyka w Środkach Społecznego Przekazu, n. 29.
31 Jan Paweł II, Veritatis splendor, n. 32.
32Etyka w Środkach Społecznego Przekazu, n. 1.
33Por. Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja Apostolska Familiaris consortio, n. 76.
34Communio et progressio, n. 86.
35Aetatis Novae, n. 5.
36 Por. Communio et progressio, n. 79.
37 Ibid., n. 88.
38Por. Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk SpoÅ‚ecznych, n. 2.
39Etyka w Środkach Społecznego Przekazu, n. 22.
40Jan PaweÅ‚ II, Przemówienie do Sekr. Generalnego ONZ i Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji ONZ, nn. 2, 3, 7.04.2000.
41 Aetatis Novae, n. 12.
42Jan Paweł II, Encyklika Fides et ratio, n. 1.
43 Gaudium et spes, n. 22.
44 Ibid., n. 39.
© Konferencja Episkopatu Polski (tekst)
© Fundacja „Opoka”, www.opoka.org.pl (opracowanie wersji elektronicznej)TÅ‚umaczenie: Maciej Górnicki, Opoka
Patroni medialni: